Dre lenn kronikennoù ar Franked koulskoude e weler splann e oa Morvan un den a-bouez. Skoet e vezer dreist-holl gant un dra, pa vez anv eus an haroz damvojennel eus Ledaw (anv Breizh a-raok an XIvet kantved, Létavie e galleg) : e istor a seblant bezañ hini fin e vuhez hepken, e 818. E parrez Prizieg eo e vije bet ganet, hervez kont. Mab da biv e oa avat ? Petra en deus graet kent mervel ? Ger ebet war se en dielloù… E-mesk an teorioù gwall stank a zo diwar-benn ar « roue »-se, menegomp amañ an hini a lavar e vije bet tad pe tad-kozh da Nevenoe. Peogwir ez eo dre herezh e tremene kargoù komandiñ ar Vreizhiz, e c’heller martezeañ e oa Morvan e-unan mab d’ur roue, pe da vihanañ ganet en ur familh eus an noblañs vreizhat. Ur wezh c’hoazh e ranker diwall amañ da gammamzeriañ an traoù : ar pezh a oa ur roue breizhat pe ur mac’htiern (un termen implijet gant an impalaerezh roman) da neuze a zo da grediñ e oa just heñvel ouzh un aotrou er Grennamzer, unan a oa mestr war an tiriad ma oa barrek da ren, sed ar Poc’her moarvat. Goude ma reer ur beskont a Leon anezhañ e Barzaz-Breiz, ez eo kalz gwirheñveloc’h e vije bet dilennet Morvan gant ar « rouaned » all evit ren ar brezel a-enep ar Franked. Peogwir e oa ar gontelezh unan eus liveoù melestradurel ar Franked, e c’heller dalc’her douetañs e vije bet kontelezhioù en tu-mañ eus marz Breizh.
Rak d’ar c’houlz-se n’emañ ket Breizh da vat, pa vo lavaret, dindan aotrouniezh ar Franked. Klemm a ra Loeiz an Deol pelloc’h tra-penn « e labour Breizhiz an douaroù hep paeañ tamm pennwir ». Divroañ a reont d’an douar-bras etre an IIIde hag ar VIvet kantved goude Jezuz-Krist, e gwirionez, ha moarvat gant asant an impalaerezh roman, da vat e-kreiz e semplidigezh d’ar mare-se. Rak Breizhiz a zo anezho ur bobl vrezelgar o talc’her penn d’an aloubadegoù barbar, re ar Saksoned en degouezh-mañ. Poseve e felle d’an impalaerezh roman diwall diouzh ar re-se dre lakaat Breizhiz da sevel ur seurt Stad-skurzer.
Ha pa chomfe tud penn-ar-bed –se da rebelliñ ouzh an impalaerezh karolingat, ret eo lavaret evelato e teu a-benn meur a wezh armeoù Karl Veur da lakaat o mac’htierned da sujañ, da gentañ e 786, da c’houde e 799 hag e 811, a-raok brezel 818. Testeni zo eus meur a roue bet trec’het c’hoazh a-raok Morvan : Milio hag Argaut e 786, Rivod e 799, ha neuze Jarnhitin eus Bro-Ereg (Bro-Gwened) e 814. E penn o armeoù, Wido, kont a Naoned hag e vreur Frodoald, kont a Wened, aotrounez o-daou e marz Breizh, a zo trec’h war ar rouaned na oa ket bet lakaet c’hoazh ar peoc’h da ren ganto. Mervel a ra Frodoald e 814 ha Wido e 818, o lezel e niz, ar c’hont Lambert, e karg eus ar marz.
Diwar goulenn hemañ eo, just a-walc’h, e vo kaset soudarded da vrezeliñ e 818 : ingal-ingal e vez argadet ar marz gant Breizhiz, setu ez eo dav lakaat un echu d’an dra-se. E-skoaz ma ouie Karl Veur chom du-hont en Aachen ha lakaat e dud war al lec’h d’ober war-dro, Loeiz an Deol e-unan eo, ur wezh aet da impalaer e 814, a vo e penn an armeoù e 818. « E vije deuet an Impalaer war al lec’h, kement-mañ a ziskouez splann e kave dezhañ e oa nec’hus a-walc’h an dañjer a c’helle sevel [a-berzh Breizhiz] evit reketiñ un taol-brezel kendoniet gant holl nerzhioù bev an Impalaerezh lakaet dindan aotrouniezh ar penn meur anezhañ », a skriv Joël Cornette. Hervez Joëlle Quaghebeur, « emzalc’h Loeiz [an Deol], o respont dre dont e-unan betek ur vro a c’helljer gwelet evel unan eus begoù pellañ-pellañ e veli, a ziskouez, ma oa ezhomm c’hoazh, pegen bras e oa pouez he disujidigezh, met marteze ivez pebezh dalc’h a oa en taol gant ar vro-se, mor en he zro, d’an ampoent ma oa savet un avel a zispac’h a c’hweze war lodennoù zo eus an Impalaerezh ». Rakkar un nebeud mizioù a-raok kas soudarded da Vreizh, da Italia eo ez eus bet ranket ober ivez, evit trec’hiñ war rebellerien eno.
Penaos ’ta ez eo erruet an traoù ken pell ? Ar pezh a ouzer, diwar ar c’hronikennoù skrivet gant Ermoldus Nigellus, pe Ermold an Du, hag a lenner ivez e Barzaz Breiz, eo e tegemer Morvan an abad frank Witkar (Witchaire). Bezañ ur c’hannad eus galloud an impalaer eo e roll d’an abad, en drowezh-mañ. Anat eo n’eo ket ar wezh kentañ dezho d’en em gavout, ha da geñver ar gwezhioù kent e vije bet roet dezho zoken, a-hervez, douaroù gant an impalaer, peadra da grediñ e felle da Loeiz an Deol klask kevrediñ gant tud zo e Breizh evit gallout chom eno e-pad pell. E-barzh un hevelep framm en dije gallet Morvan dont da vezañ missus dominicus, e-giz ma vo Nevenoe un nebeud bloazioù diwezhatoc’h.
An emgav-se etre Morvan ha Witkar, bezet a vezo, a zegouezh e-kreiz ur mare ma’z eo tenn-tenn ar jeu etre an daou du. Rebelliñ zo bet graet nevez zo en Italia, evel hon eus gwelet kentoc’h, met ouzhpenn-se e ranker menegiñ pegen teñval eo bet deskrivet Breizh da Loeiz an Deol gant Lambert, ha hennezh « kiriek eus marz Breizh » hervez Jöelle Quaghebeur, istorourez ar Grennamzer anezhi : « ur vro en dilez, pe e ve speredel pe temporal hor savboent ». Anat a-walc’h, seurt dismegañs ne c’hell impalaer kristen ebet gouzañv anezhi, hag aze e weler pegen bras eo an tennder, o kreskiñ bepred, etre an daou zen.
Pa zeu an abad Witkar da welet Morvan, emañ ar roue gant e wreg. Chom a ra homañ gant he gwaz ha diskouez dispriz bras ouzh ar c’hannad. Emañ-hi azezet war daoulin ar roue, pokañ a ra d’e varv ha d’e zremm en ur chuchuiñ e pleg e skouarn. Distagañ a ra Morvan neuze un tennad komzoù lakaet dre skrid e barzhoneg Ermold an Du : « Kae timat da gas ar c’homzoù-mañ d’az roue : ar parkeier a labouran n’int ket dezhañ, ha ne vennan ket degemer e lezennoù. Ra vo renet ar Franked gantañ, Murman a ren war Breizhiz evel zo dleet, ha nac’hañ a ra paeañ nep sañs na nep truaj. Ra zisklêrio Franked ar brezel ma kredont ober, me a c’halvo kerkent d’an emgann ivez, ha diskouez a rin dezho n’eo ket deuet ma brec’h ken gwan c’hoazh. »Disklêriet ar brezel eta. Breizhiz zo nebeutoc’h anezho war an dachenn eget Franked, koulskoude e seblant an teknikoù emgann a implijont, heñvel ouzh re ar guerilla er c’hoadeier, bezañ efedus. Kement-mañ n’eo ket mat a-walc’h avat, rak ar Franked a gas o arme don e diabarzh Bro-Vreizh, betek lakaat Breizhiz, erru faezh, da godianiñ. Morvan e-unan a ya da Anaon e-kerzh ar brezel-se. Endra ma lak al lennegezh ar marv-se war gont ur soudard divrud-kaer, anvet Choslon (pe Cosel) ha deskrivet a-wezhioù evel ur paotr-moc’h, ur seurt dic’hras eta, e soñj er c’hontrel-fed d’an istorourez Jehanne Roul e ranker gwelet amañ kentoc’h, moarvat, ur brouenn eus ar barrek ma oa Morvan war an taktik. Armeoù Breizhiz, er c’hontrol da armeoù ar Franked, ne argadent ket tal-ouzh-tal, ha Morvan en dije divizet tagañ an tu a-dreñv eus ar bagadoù soudarded evit troc’hañ kuit an enebourien diouzh o bevañs.
Pelec’h ’ta e oa marvet Morvan ? Meur a don disheñvel a glever. Ul lec’h anvet Minez-Morvan e Langonned a zo bet meneget gant meur a hini, ur vartezeadenn hag a hañval bezañ didalvoud a-fet lec’hanvadurezh avat, rak ne zeu an termen-mañ war wel en dielloù nemet e diwezh pellañ ar XIVvet kantved. Kevrinus e chom afer al lec’h eta, padal ar mod mag eo marvet Morvan a seblant bezañ anavezetoc’h : dibennet, neoazh beziet evel ur c’hristen gant Loeiz an Deol, a-hervez. Anez gouzout dre just pelec’h emañ ar c’horf koulskoude, e red ur vojenn diwar e gont evel hini Arzhur : ne vije ket marv Morvan, ha distro e vo un deiz bennak. Ar brezel e 818 ne voe ket an hini diwezhañ, da vihanañ atav, peogwir e tapas brud ur penn breizhat all o vrezeliñ adarre e 822, Wiomarc’h e anv. Ur brouenn ouzhpenn o tiskouez ne veze ket morse ar peoc’h o ren penn-da-benn e Breizh…
