Kenwerzh an holen

Holen Breizh, un danvez ezporzhiañ evit ar boued

Kenwerzh an holen en deus degaset, evit ul lodenn vras, pinvidigezh da Vreizh. Hollbouezus eo an holen evit mirout ar c’hig hag ar pesked abalamour d’e berzhioù enepbakteri ha hygroskopek (desunañ ar glebor).

A-hed ar Grennamzer hag ar mare Modern eo kresket an ezhommoù, abalamour da lañs pesketa an harinked en Europa ar gwalarn, hag adalek ar XVIvet kantved gant pesketa ar moru, hag ivez gant ar salañ kig a oa ezhomm evit ar beajoù hir war vor.

Dasparzh an holen zo bet graet dre an hentoù boutin : hentoù, stêrioù ha mor.

Gouzout a reer e veze treuzdouget an holen dre ar stêrioù abaoe ar Grennamzer abalamour d'an distelloù tonlieux, a reseve an ilizoù hag an abatioù war al lestradoù o tont eus silinoù ar Bae hag a verdee war al Liger hag an adstêrioù. An tremeniri-se dre ar stêrioù etrezek Naoned, dor rouantelezh Frañs, o tont eus silinoù Norzh ha Kreisteiz al Liger, a chomo a-bouez betek ar XVIvet kantved.

Abred eo bet anavezet an tachennoù produiñ

Etrebroadel e teu kenwerzh an holen breizhek da vezañ adalek an XIII^vet kantved, da gentañ gant Breizh-Veur, hag adalek dibenn an XIV^vet kantved, gant Alamagn, Flandrez, Brabant ha Zeeland. Savet oa bet ar c’henwerzh-se diwar intrudu kêrioù-kenwerzh mor an Hanternoz hag ar mor Baltek, liammet kenetrezo e Kevre an Hansa. Dont a ra al lestrazoù da gargañ ar Baiesalz e porzh ar c’hCollet e bae Bourc’hnevez.

Paludoù-holen Norzh al Liger a zo chomet e diavaez kenwerzh al lestrazoù estren. Daoust da-se e veze kaset holen da Vreizh-Veur. Treuzkaset ’veze an holen asambles gant gwin Bourdel gant martoloded eus ar vro da porzhioù Kernev-Veur ha Devon, ha, gwech-ha-gwech-all, da Flandrez ha d’an Izel-Vroioù. Brudet oa holen Breizh e Breizh-Veur : er gronikenn dizanv Le vroy Gargantua, skrivet e 1482, e lenner en deus Arzhur ha Marzhin, c’hoant gante salañ kirvi, goulennet digant Gargantua mont da gerc’hat holen « jusques en Guerrande ».

Porzhioù arbennik hag hentoù dibabet

Abred a-walc'h eo bet rannet an treizhid etre porzhioù ar Groazig hag hini ar Poulgwenn, int-i a ren war mont e-barzh ar paludoù-holen :

etrezek Norzh Europa evit ar Groazig hag etrezek al Liger ha Norzh ledenez Spagn evit ar Poulgwenn.

Penc’herieg ha Mesker a gemer ivez perzh e dasparzh an holen war aodoù Breizh hag e diabarzh ar vro dre ar Gwilen, ha salorjoù meur vez kavet e rakporzhioù pourveziñ Roazhon, ar Roc’h-Bernez ha Redon (e abati Ar Salver da skouer).

Tachennoù kenwerzh holen Gwenrann

Ar treizhid gant Norzh ledenez Spagn zo bet kreñvaet gant an emglev kenwerzhel etre Spagn ha Naoned. Betek dibenn an XVIIIvet kantved e chom kreñv an eskemmoù gant porzhioù Breizh-Veur evit gwerzh an holen, betek m'eo kroget eno ar gounid holen er mengleuzioù en un doare industriel.

E gwirionez e fin ar XVIvet kantved emañ treizhid an holen, evit al lodenn vrasañ,  e dalc'h bigi porzhioù Devon ha Kernev-Veur, Kembre, Skos, ha re aodoù Iwerzhon. Bep a vare e teu Flandreziz, Hollandiz ha dileuridi broioù an Norzh, Spagnoliz, Portugaliz hag Euskariz, int a vez gwelet kalz ingaloc'h. Tamm-ha-tamm ez eo aloubet ar marc’had gant an Hollandiz abalamour d’ar blegenn bolitikel. E kreiz an XVIIIvet  kantved e teu ar Groazig da vezañ eil porzh-kenwerzh Atlantel ar rouantelezh gant broioù ar mor Baltek. Diwezhatoc'h e kemero ar Skandinaviz plas an Hollandiz.

Digresk an treuzdougen dre vor en XIXvet kantved

Goude an disparc’h e chom bras treizhid holen Gwenrann e porzhioù-mor an Hanternoz. Goude bezañ  puraet e Belgia ha Zeeland e vez adkaset an holen da varc’hadoù norzh Europa. War ar memes tro e vez ezporzhet betek broioù Skandinavia. Klask a zo ivez war an holen gant porzhioù-mor Breizh, Bro-C'hall hag aodoù Mor Breizh arbennikaet war salladurezh ar besketaerezh keinvor.

Met digreskiñ a ra kalz ar marc’hadoù hengounel hag obererezhioù porzhioù-mor Bro-Wenrann, gant kevezerezh an holenoù industriel dasparzhet gant Naoned ha Sant-Nazer, aesaet gant Blokus ar c’hevandir.

Treuzdougen an holen a zo neuze addasparzhet war hentoù-departamant ar c’hornôg ha gant an hent-houarn. Adalek 1880 e kresk muioc'h-mui ; dre-se e chom kreñv plas holen Breizh er marc’hadoù lec’hel, ar pezh a gompez koll ar marc’hadoù etrebroadel.

Trokerezh ha treuzdougen dre girri

Keñveriet gant an treizhid dre vor ha dre ar stêrioù eo chomet diaes ha dister treizhid an holen dre girri. Treuzdougen holen gant kirri zo bet graet er Grennamzer ha testenniekaet eo. Gouzout a reer kalz muioc'h diwar-benn kenwerzh an holen e-pad ar mare Modern, dreist-holl e-keñver an aozañ eget ar c’hementadoù. Ar c’henwerzh dre girri a zo afer tud ar paludoù-holen, ar baluderien, hag an holenerien, arbennik war an treuzdougen, ar pezh a zo disheñvel evit ar c’henwerzh dre vor, a zo e dalc'h   braswerzherien.

Paluderein hag holenerien a werzhe dre drok, un doare eus ar c’henwerzh rannvro distag diouzh ar moneiz lakaet da dalvezout gant frankizioù an dug Yann V. Kaset e veze gant tud ar paludoù, eus ar Groazig, ar Poulgwenn ha Mesker, barkoù karget a holen etrezek porzhioù-stêr aberioù Kernev ha Bro-Wened. Mont a rae ar fredadourien d'al lec'hioù mirout an holen gant karaouanoù loened-samm a-raok mont eus un atant d'egile, dre hentoù mul hag holen war ar maez e diabarzh ar vro evit eskemm o marc'hadourezh ouzh ed, heiz ha segal. Degaset veze an edaj-se da vro Wenrann dre vor pe gant mirc’hi-mul ha muled.

E 1790 eo difennet an trokerezh gant ar vodadenn vonreizhañ. Aotreet e vo en-dro e 1816 gant Loeiz XVII evit hanter-kant vloaz gant divizoù na zeree ket d'an drokerien. Diaesoc’h e teuas an traoù  da vezañ e 1806, pa voe lakaet un dell war dremeniri an holen betek 1945. E-pad ar prantad hir-se n’heller ket, er paludoù-holen, tremen hep ar valtouterien, lesanvet « gabelourien » e koun tell ar Renad kozh, degemeret fall-tre gant ar boblañs, rak betek neuze ne oa diouti e Breizh.

Illustrations

Paluderien o veajiñ hervez un dresadenn gant Eugène Grandsire, diskouez a ra an engravadur « Paludoù-holen ha holenerien », Le Magasin pittoresque, t. 19, 1851.Dastumad Mirdi ar paludoù-holen, , n° inventaire 96.35.1

Karavanennoù muletaerien a Wenrann hag a Vouster-al-Loc’h, marc’hadourien taouarc’hennoù eus ar Briver, war-dro 1850, maendresadenn gant François-H Lalaisse. Dastumad Mirdi ar paludoù-holen, n° inventaire 97.78.43

Ur c’hrignol-holen e-kichen porzh Redon, ma veze dilestret an holen a-raok mont kuit war-du Maine pe Anjev dre hent an holenerien. Skeudenn A. Nerbusson Ti an douristed Bro Redon..

« Rue des Saulniers » e Saoner. An holen a veze kaset betek Anjev dre hent an holenerien.</p><p>Crédit : Skeudenn gant Gérard Hirel, mignoned mirdi Eugène.

Maltouterezh gall – Disklêriadur akuit-treborzh evit an holen eztennet eus al lec'h produiñ betek ar porzhioù, gant Josseau an henañ evit La Marie eus Mesker,  28 tonell, gant ar c'habiten Bertho, o vont da Naoned, karget a 1 413 krenngergenn holen,  49 000 kilo a bouez, 30 a viz Gwengolo 1830. Dastumad Mirdi ar paludoù-holen , n° inventaire 99.1.3

Bet troet diwar ar galleg gant : Kuzul ar Brezhoneg (KAV)