Rekizoù an telloù ha frankizioù Breizh
Kregiñ a ra an afer gant ezhommoù arc’hant ar vonarkiezh a zo o klask arc’hantiñ brezel ar Seizh Vloaz (1756-1763) a zo o paouez echuiñ a-enep Bro-Saoz. Klemm a ra kannaded stadoù Breizh peogwir ez eus dreistgwirioù telloù e Breizh. Kengred eo parlamant Roazhon gant ar stadoù, ha tammallet e vez an dug d’Aiguillon, kannad pennañ ar gouarnamant (1764), da vezañ un despot. Ha setu lañset afer Breizh.
Daoust ma ro ar gouarnamant gwarantoù evit ma sioulao buan an traoù, e talc’h ar parlamant divrall d’e vennoz, hag e teu ar jeu da vezañ stenn. Un emgann politikel a grog etre Versailhez ha Roazhon, tenn eo an darempredoù. Tri denjentil breizhat tamallet da vezañ lakaet mesk a zo harluet gant d’Aiguillon. Gourc’hemenn a ra ar parlamant e vefe roget un urzh a-berzh ar roue a c’houlenne e vefe savet un taos. Galvet eo ar parlamant a-bezh gant ar roue met ne cheñch netra : e miz Mae 1765 e tiviz an holl dud-a-lezenn reiñ o dilez.
La Chalotais
E lez ar roue e soñj d’an dud ez eo kiriek La Chalotais eus kement tra. An den speredek-se hag a zo arouezius eus uhelidi sklêrijennet ar proviñsoù, en deus, nebeut amzer a-raok, kemeret perzh e skarzhadenn ar jezuisted, en deus ivez, hervez kont, c’hoant da vezañ ministr abalamour d’e varregezhioù war dachenn an agronomiezh, a zo harzet a-daol-trumm e miz Du 1765, kaset da gastell an Tarv e bae Montroulez, ha sparlet e Sant-Maloù da c’houde.
Petra ’vez rebechet dezhañ ? Bezañ dizoujet d’e garg a zileuriad ar roue er parlamant moarvat, bezañ arouez an eneberien a dra sur, met ivez, war a seblant, bezañ emellet e aferioù politikel displann, gant mestrezed Loeiz XV, gant ar pal bezañ anvet er gouarnamant.
En toull-bac’h, e skriv La Chalotais un destenn entanet, en em ziskouez a ra evel ur merzher tamallet en un doare direizh. Voltaire e-unan a zifenn anezhañ ha dont a ra La Chalotais da vezañ haroz Breizh ha hini Kantved ar sklêrijenn war un dro, hag emgann ar mennozhioù d’ober e reuz. E Pariz e ro Loeiz XV d’ar parlamant, kengred gant ar Vretoned, ur gentel vammus a hollveliegezh, manet brudet dindan an anv a “ Abadenn ar Skourjezadur ” (1766).
Ar Re Zifoutre hag an Orañjerien (Tud-a-lezenn tennet o c’harg diganto)
Disrann a sav neuze er gevredigezh bolitikel vreizhat – noblañsoù ha bourc’hizien – evel ne oa ket bet moarvat abaoe amzer ar C’hevre etre ur vinorelezh feal d’ar roue (Ar Re Zifoutre) hag ar muiañ-niver a zifenn “frankizioù Breizh ” (an Orañjerien). Dont a ra a-benn d’Aguillon da adsevel ur parlamant gant un toullad tud feal, met lakaet int bet a-gostez buan-tre. Brudet gant libelloù, flemmskridoù, kanaouennoù pe engravadurioù, e teu an afer da vezañ kizidik hag entanus, gant ur bern darvoudoù da heul ; n’eo ket un tabut politikel boutin ken. E Roazhon dreist-holl, kreizenn an tabut, emañ ar gudenn war gement tachenn bolitikel a zo.
Sioulaat a ra un tamm an traoù pa ro d’Aiguillon e zilez. An holl o doa kasoni outañ. E 1769 ez eus bet kavet un emglev arc’hant zoken hag adsavet ar parlamant. Joa ha levenez a zo e Breizh, e Roazhon dreist-holl hag ivez e Kemper, Naoned pe Sant-Maloù. La Chalotais, harluet etretant e Saintes, n’en deus ket ar gwir da zont da Vreizh en-dro.
Afer ar parlamantoù
Er Frañs a-bezh ez anavezer an afer pa grog prosez an dug d’Aiguillon gant parlamant Pariz. Torret eo ar prosezadur gant ar roue, ha dre-se eo strafuilhet an dud-a-lezenn hag an dud desket. Diwar adkrog an enkadenn e vo savet an adaoz Maupeou, diwar anv ar c’hañseller o ren : e plas ar parlamantoù e stalier lezioù-barn gant tud-a-lezenn n’int ket perc’henn war o c’harg. Hag adarre, eus a bep tu e tamaller an despotegezh. Etretant eo deuet d’Aiguillon da vezañ ministr an Aferioù diavaez hag asambles gant ar beleg Terray (ministr an arc’hant) hag ar c’hañseller Maupeou ez eus diouto un triad kreñv. Marv Loeiz XV e 1774 a zo un troc’h. C’hoant en deus e warlec’hiad da gregiñ e ren en un doare seder, ha skarzhañ a ra ar skipailh ministred hollc’halloudek ha start bloavezhioù diwezhañ Loeiz XV. Gervel a ra Loeiz XVI en-dro ar parlamantoù evel ma oant a-raok ha reiñ a ra aotre da Le Chalotais da zont en-dro da Vreizh. Un trec’h hag un enor eo e zistro da gêrbenn Vreizh.
