Un difenn bitellet buan-ha-buan
Kerkent ha kodianet gant arme Napoleone e Sedan d’ar 4 a viz Gwengolo 1870 e voe savet ar Republik en-dro. Ha pa oa gronnet Paris gant ar Brusianed e klaskas gouarnamant an Difenn-bro derc’hel penn. Kaset e voe Gambetta, ministr an Diabarzh hag ar Brezel, da Tours e lec’h ma embannas « ar stourm kousto-pe-gousto ». Soñjal a rae dezhañ e vije bet skarzhet an enebourien o sevel un arme soudarded dre gaer. Ne voe ket lakaet an arme-se dindan urzhioù pennoù-bras an armeoù avat. Freycinet, ijinour ar mengleuzioù anezhañ, anvet da zileuriad ar brezel, an hini a voe lakaet en he fenn.
Ne reas ket berzh an diviz sevel unneg argaeenn evit strollañ, armañ, pourveziñ ha gourdoniñ an emrollidi. Ar Vretoned a voe ar re gentañ o respont d’ar galv, broudet gant
Kêratri
Emil Mari, kont a Geratri (26 a viz Meurzh 1832 – 6 a viz Ebrel 1904)
Breizhad a orin anezhañ e oa bet ganet e Paris. Kannad Penn-ar-Bed e oa e dad neuze abaoe 1818.
Echuet gantañ e studioù el lise Louis-le-Grand e kavas fred evel diellour. Kuitaat a reas al labour-se dizale hag en em enrollañ d’an oad a 20 vloaz e arme Aljeri. Anvet e voe da is-letanant e 1859 ha ne dizhas renk uheloc’h ebet .
Kemer a reas perzh e brezel Mec’hiko (1861-1867) pa glaskas Napoleone III staliañ un arc’hedug aostrian e plas ar prezidant Juarez. Goude bezañ bet perzh en un dro dort e kuitaas framm ofisiel an arme hag en em gavas er steudad Dupin, ur rann enep-gerilha gwall lous he brud.
C’hwezhet-mat ar paotr e krogas gant ar vicher politikour a-enep renad an Impalaer ha tapout a reas bezañ dilennet da gannad e Brest. D’ar c’houlz-se ez embanne bezañ a-enep an armeoù a-vicher.
Kemer a reas ur perzh oberiant e taol dispac’h ar 4 a viz Gwengolo. Kerkent hag anvet da brefed polis Paris e roas e zilez ha kuitaat a reas ar gêrbenn gronnet.
Lakaet da jeneral ur rannarme e tapas kaout renerezh kamp Conlie digant Gambetta ha sevel a reas « Arme Breizh ». Anvet prefed Garona-Uhel e miz Meurzh 1871, ha prefed Bouches-du-Rhône e miz Du e roas e zilez e miz Eost 1872.
Hag eñ kazetenner adal neuze e ouestlas e amzer d’al lennegezh en ur skrivañ pezhioù-c’hoari.
a grede mort e savje miliadoù a soudarded dre gaer.
Kêrfank
D’an 22 a viz Here e voe fiziet e Kêratri an holl c’halloudoù ret evit frammañ « Arme Breizh » ha staliañ un argaeenn e lec’h e c’hellfe strollañ e soudarded.
Dibab a reas staliañ e wazed e Conlie, ul savlec’h a-bouez e gwalarn Le Mans. War ar prim e voe kempennet un uhelgompezenn nevez-araet evit degemer an emrollidi gentañ, degouezhet eno d’ar 6 a viz Du. Dizale, gant glav pil ar goañv, e teuas al lec’h da vezañ ur gwir gaotier ma sanke ar wazed enni betek o daoulin. « Kêrfank » a voe graet eus al lec’h-se adal neuze.
Gwashaet e voe an traoù c’hoazh abalamour d’ar stlabez a rene er velestradurezh. Setu m’en em gavas ar wazed o kousket war an douar diblouz dindan o zeltennoù evel ma veze kont er brezelioù broioù tomm. Prestik e teuas ar c’hleñvedoù da heul, ar vrec’h paneveken.
Un arme diarm
Ken stlabezet all e oa ar pourvez-brezel. En em zisammet e oa ar Stadoù-Unanet o profañ d’ar C’hallaoued o c’hozh strakelloù, chomet da heul brezel an Disrann… a oa echu abaoe 1865.
Ar gouarnamant avat a gavas dezhañ e oa mat awalc’h ar c’hozh fuzuilhoù dirapar-se, a veze karget dre o c’henou evit lod anezhe, da danvez-soudarded diampart. Gwashoc’h c’hoazh ez intrikas Gambetta par ma c’hellas evit daleañ pe berzhiañ zoken, chareadeg an armoù goulennet gant Kêratri.
Na perak ‘ta kement-mañ ? Disfi, da gentañ-penn, evit abegoù politikel, etre Kêratri ha Gambetta, daou gog meur anezhe. Enebiezh an arme ofisiel ouzh an ad-arme-se ivez, renet war-eeun gant politikourion, ha disfi ouzh ar Vretoned. Ne oa ket gwall bell c’hoazh eñvor ar Chouanted : « Hoc’h aspediñ a ran : disoñjit ar Breizhad ha ne zalc’hit soñj nemet eus ar Gall a zo ac’hanoc’h», sell aze ar pozioù a voe pellskrivet gant Freycinet da Gêratri.
« Didrouz e varver met re zo re »
D’ar 27 a viz Du e roas Kêratri e zilez, fumet dre ma oa bet lakaet dindan urzhioù Benjamin Jaurès, mestr-kabiten al listri anezhañ, bet anvet da Jeneral. « M ‘am bije gouvezet n’em boa arm ebet da gaout n’em boa ket savet un arme » a zisklêrias neuze gant keuz.
Sevel a reas Marivault, bet anvet d’ar 7 a viz Kerzu, ur rentañ-kont ne laoske douetañs ebet war stad mantrus an traoù : « 43 000 gwaz, a-vec’h an hanter anezhe armet gant fuzuilhoù, 11 seurt anezhe d’an nebeutañ ». D’ar 17 e kemennas dilez an doktor Cruche pa ne c’helle ket hemañ soagnañ ar glañvidi soubet en dour ; hag echuiñ e brimskrid evel-henn : « Didrouz e varver met re zo re ». Kinnig a reas degas ul lodenn eus an enrollidi da Roazhon en-dro pa ne oa mann ebet, nag embregadeg nag armoù, da ginnig dezhe. Gambetta avat a gavas gwelloch derc’hel anezhe e Conlie. « D’ar gêr ! » a aspede lod eus ar wazed. « A la guerre ! » a grede Marivault kompren pa ne ouie ger brezhoneg ebet. Hag eñ da aozañ an distro da Roazhon memestra, en desped da urzhioù Gambetta.
Kaset d’an argad
D’an 11 a viz Kerzu e teuas ar Jeneral Gougeard, eus an Oriant, d’ober war-dro ar bagadoù bet fiziet ennañ. Anez gortoz urzh ebet e kasas raktal ouzhpenn 20 000 gwaz d’ar gêr en-dro ha sevel ur rannarme gant ar 14 000 gwaz a oa chomet e Conlie (paotred Il-ha-Gwilun ar pep brasañ anezhe). Kaset e voent da harpañ arme al Liger dindan urzhioù ar Jeneral Chanzy.
Kalonek e voe ar Vretoned en emgann daoust d’ar fall ma oa bet prientet an argad ha d’an diouer a bourvezioù-brezel… Kement-mañ avat ne viras ket ouzh Chanzy a damall da enrollidi Breizh o doa ranket souzañ e La Tuilerie bezañ penkaoz ma oa-eñ bet trec’het e Le Mans d’an 11 ha 12 a viz Genver.
« Koufoniñ, ur vezh !»
143 den a zo marvet e Conlie diwar an 60 000 a oa tremenet eno, war a lenner en dielloù. Tost kement all a zo marvet e Sillé-le-Guillaume e lec’h ma veze kaset ar soudarded a oa da vezañ soagnet. Pell-mat eus ul lazhadeg eta. Trawalc’h koulskoude evit ma savas fromm er re a welas stad truezus an enrollidi pa zistrojont e Roazhon. Ken mezhus ken e voe embannet un danevell diwar kamp Conlie ar bloaz war-lerc’h, gant ur gomision-enklask savet a-ratozh er Parlamant.
Napoleone III an hini zo kiriek da gentañ-penn dre m’en doa disklêriet ar brezel pa ne oa ket prest an arme d’e gas.
Evit Gambetta ha Freycinet ne oant ket gwall brederiet gant difenn ar vro, trelatet ma oant dreist da bep tra gant an aon e savfe ar Chouanted en-dro. « Koufoniñ, ur vezh ! » en doa skrivet Gambetta e miz Kerzu 1870 goude bezañ lennet rentaoù-kont diwar ar c’hamp. « Un triakler a zo achanoc’h ! » a voe distoket dezhañ gant Jules Grévy, unan eus e geneiled er gouarnamant. Evit Kêratri e oa ur brabañser anezhañ pa ne oa ket gwall ampart e gwirionez, o reiñ e zilez hag o tont war e giz meur a wech a bep eil, dic’houest d’ober e soñj ha da gregiñ e-barzh da vat.
Divarregezh ar gouarnamant-da-c’hortoz an hini zo bet kaoz ivez, beuzet ma oa – evel ar Vretoned er fank e Conlie – gant dalc’hoù ne oa ket-eñ evite, anezhañ pennoù bras o vont da heul o raksoñjoù, o c’hoantoù hag o ourgouilh.
Kement-mañ an hini a voe diskuliet gant ar gomision enklask bet savet gant ar Breujoù d’an 13 a viz Even 1811, ha peoc'h pelloc’h !
Michel Denis avat a zegasas kement-mañ da soñj d’an holl, en abadenn La fabrique de l’histoire, war gwagennoù France Culture d’ar 6 a viz C’hwevrer 2004 :
« Aze emañ deroù ur prantad a-bouez, hini un dizemglev bras etre Breizh ha Bro C’hall, dres pa groged d’ober eus ar Vretoned plouked warlerc’hiet, mammenn an dismegañs a vroudo lod eus ar Vretoned d’en em sevel koulz en o speredoù hag er fedoù. Un den yaouank e oa Camille le Mercier d’Erm neuze, unan eus ar re gentañ bet diskuliet gante gwirvoud politikerezh Gambetta, pa gemeras perzh, e 1911, e krouidigezh ar c’hentañ strollad broadelour breizhat. »
Troet gant Jean-Dominique Robin
